بعضى «قوس» را از ماده «قیاس» و به معناى «مقیاس» دانستهاند، بنابراین قاب قوسین به معناى دو ذراع مى شود. در بعضى از کتابهاى دیگر لغت، قاب به معناى فاصله میان محلى از کمان که به دست گرفته مى شود تا نوک برگشته کمان تعریف شده است.(3)
«دنى» مشتق از «دنو» به معناى نزدیک و نزدیک شدن است.(4)
قاب قوسین اصطلاحى قرآنى است که مأخود از آیه کریم «فکان قاب قوسین او ادنى» است.(5)
مفسران و قرآن پژوهان در تفسیر این آیه اختلاف نظر دارند.
برخى باور دارند که این آیه مربوط به نزول جبرئیل بر پیامبر و فاصله او با پیامبر در هنگام نزول وحى مى باشد، یعنى هنگامى که جبرئیل نخستین بار بر پیامبر(ص) نازل شد، فاصله او با پیامبر به اندازه دو کمان و یا کمتر بود: «و هو بالأفق الأعلى، ثم دنى فتدلى، فکان قاب قوسین أو أدنى؛(6) و او (جبرئیل) در افق بالا بود، پس نزدیک شد و فرود آمد تا که (فاصله آنها به قدر) دو کمان شد و یا کمتر».(7)
برخى دیگر عقیده دارند که این آیه مربوط به معراج پیامبر بوده و ناظر بر قرب معنوى پیامبر(ص) به خداوند است؛(8) یعنى هنگامى که پیامبر(ص) به معراج برده شد، فاصله او از ساحت مقدس پروردگارش به اندازه قوسین یا کمتر بوده و حجاب از برابر دیدگان او برداشته شد. این تعبیر کنایه از شدّت قرب معنوى است وگرنه او با بندگانش فاصله مکانى ندارد تا با قوس سنجیده شود.(9)
مرحوم شیخ طوسى از ابن عباس و از پیامبر(ص) گزارش مى کند: «هنگامى که به آسمان عروج کردم، آن چنان به ساحت مقدس پروردگارم نزدیک شدم که میان من و او فاصله قوسین یا کمتر بود».(10)
قاب قوسین در عرفان مقام قرب اسمائى است به اعتبار تقابل بین اسماء در امر الهى که دائرة الوجود نام دارد.(11) این اصطلاح قرآنى علاوه بر عرفان در ادب فارسى نیز وارد شده است:
عطار گوید:
چون زقوسش تیر پران آمدى
قاب قوسینش ثناخوان آمدى(12)
خاقانى گفته است:
تبارک خطبه او کرد و سبحان نوبت او زد
لعمرک تاج او شد، قاب قوسین جاى او آمد(13)
عماد الدین نسیمى سروده:
قاب قوسینى که در معراج دید آن شب رسول
گر به چشم دل ببینى، هیأت ابروى او است(14)
پى نوشتها:
1. دانشنامه قرآن، ج 2، ص 1615.
2. تفسیر نمونه، ج 22، ص 486.
3. همان.
4. لغت نامه دهخدا، ج 7، ص 9808.
5. نجم (53) آیه 9؛ تفسیر نمونه، ج 22، ص 484 به بعد.
6. نجم، آیه 7 و 8.
7. دانشنامه قرآن، ج 2، ص 1615.
8. تفسیر نمونه، ج 22، ص 489.
9. همان، ص 491 - 492.
10. نورالثقلین، ج 5، ص 149.
11. اصطلاحات الصوفیه، عبدالرزّاق کاشانى، ص 142.
12. منطق الطیر، ص 213.
13. دیوان خاقانى، ص 448.
14. دیوان نسیمى، ص 73.